Edukira joan

Teodosio Goñikoa

Wikipedia, Entziklopedia askea
Teodosio Goñikoa
Euskal Herriko mitologia
Ezaugarriak
Sexuagizonezkoa

Teodosio Goñikoa nafar elezahar bateko pertsonaia mitikoa da, Aralarko Done Mikelen santutegiarekin harreman estua duena. Bere gurasoak hiltzeagatik penitentzia egin zuen, ahalik eta herensuge batekin aurkitu zen arte. Otoitz egin zuenean Mikel goiaingerua agertu zitzaion, dragoia hil zuen eta bere penitentziako kateetatik askatu zuen[1].

Teodosio Goñikoaren kondaira kristautasunaren eta elementu paganoen arteko nahasketan oinarritzen da. Kristautasuna Mikel goiaingeruaren bidez islatzen da, Euskal Herrian kristautasuna sartzearen metafora; mundu paganoa edo lurtarra, bestetik Euskal Herriko mitologian ohikoak diren kobazuloekin eta herensugearekin lotuta dago[2][3]. Ziurrenik, Erdi Aroaren amaieran edo Modernitatearen hasieran sortutako kondaira da[1][4].

Aita Burgiren bertsioa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

XVII. eta XVIII. mendetan ohikoa zen iraganeko pertsonaia erlijiosoen biografiak idaztea, eta mirariak esleitzea. Horietako asko, gainera, asmatutako biografiak eta kronikak ziren[1]. Horrelako testu bat da 1774an Francisco Tomas Burgik, Teologia irakaslea zena, San Mikel eta Nafarroako erresumari buruz idatzitako liburua, Done Mikelen inguruan: "San Miguel de Excelsis [...] como protector excelso aparecido y adorado en el Reyno de Navarra. Libro Segundo, en que se representan su aparición, y culto, su protección y Maravillas, en la cumbre del Monte Aralar del Reyno de Navarra; con los succesos de su favorecido Devoto Don Theodosio de Goñi, [...]".

Liburu horretan Burgik dio Teodosio Goñikoaren kondaira Joan VII.a aita-santu zenean (705-707) eta Witiza errege zenean (702-710) gertatu zela, zehazki 707. urtean[1], musulmanak Iberiar penintsulara iritsi aurretik[4]. Teodosio Goñi herrikoa edo Goñerrikoa izango zela proposatzen du Burgik, eta abizena bere lekukoa zela. Konstantza izeneko emakume batekin ezkondu zen, Navarro Villosladak Konstantza Butroekoa izena jartzen diona[5], eta, handik gutxira, etxera utzi eta musulmanen aurka borrokatzera abiatu zen. Burgiren arabera, Don Julián kondearen esanetara egon zen Musa ibn Nusairren aurka[oh 1].

Burgiren bertsioaren arabera, bere zerbitzua amaituta, herrira itzuli zen eta Errotabidea deituriko lekuan zegoela, ermitau bat agertu zitzaion, eta esan zion bere emaztea morroi batekin zegoela ohean. Kondairaren arabera, ermitau hau txerrena bera zen. Teodosio etxera iritsi eta ohean zeutzan bi pertsonak hil zituen. Etxetik atera eta mezatik itzultzen zen bere emaztea aurkitu zuenean, konturatu zen egindako akatsaz, ohean zeudenak Teodosioren beraren gurasoak baitziren, arrazoiren batengatik bere etxean atseden hartzen ari zirenak[1].

Teodosiok, orduan, Erromara joatea erabaki zuen, penitentzia egitera. Burgiren bertsioaren arabera, kate handi bat zeraman lepoan, gurutzea soinean eta biluzik zihoan. Goñitik gertu dagoen Ayedo izeneko lekura iritsi zenean, katebegi bat hautsi zen, eta bertan eraiki zuen bere lehenengo baseliza. Hortik Andia mendilerrora, Uharte-Arakilera eta Aralarrera jarraitu zuen penitentzian. Burgik, garaiko tubalismo eta eusko-kantabrismoa jarraituz, Aralar eta Ararat mendien artean zegoen antzekotasuna aipatzen du testuan[1].

Mendira igota, bertan herensuge bat bizi zela jakin gabe, penitentzia egiten jarraitu zuen. Herensugearen inguruko kondairak jasota daude Sakanan, non ohikoa den maiz pertsona bat sakrifikatu behar dela aipatzea, herensugea herrietara jaitsi eta jendea hil ez dezan[3]. Une batean, herensugea agertu eta Teodosiok Mikel goiaingeruari otoitz egin zion. Goiaingerua agertu eta herensugea hil zuen, Teodosioren kateak apurtu eta egindako delituaz libratu zuen, hori baitzen askapenaren ikurra[7]. Bertan ezarri zuen santutegi berria eta bere emaztearekin han bizi izan zen hil arte[1].

  • Burgiren liburuko grabatuak
  • Deabruak Teodosio engainatzen du
    Deabruak Teodosio engainatzen du
  • Teodosiok bere gurasoak hiltzen ditu
    Teodosiok bere gurasoak hiltzen ditu
  • Teodosio bere emaztearekin aurkitzen da
    Teodosio bere emaztearekin aurkitzen da
  • Aita Santuak penitentzia ezartzen dio
    Aita Santuak penitentzia ezartzen dio
  • Teodosiok katea eta gurutzearekin penitentzia egiten
    Teodosiok katea eta gurutzearekin penitentzia egiten
  • Mikel Goiangeruak Teodosio askatzen du eta dragoia hiltzen du
    Mikel Goiangeruak Teodosio askatzen du eta dragoia hiltzen du

Burgiren iturriak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Burgik aipatzen dituen iturriak hiru dira. Alde batetik, ustez santutegian aurkitutako testuak daude. Bigarrenik, aipatzen du Diego Ramírez de Ávalos de la Piscina kronikalariaren Chronica de los Reyes de Navarra lana, 1534an idatzia[8]. Testu honetan, kondaira antzekoa bada ere, gertakarien datak eta lekuak aldatuta daude. Testu honen arabera, Teodosio Remiro Santxitz Iruñekoa, Cid Campeadorren suhia lagundu zuen Lehenengo Gurutzadan, eta bueltan, Orreagatik gertu agertu zen deabrua. Erromara joan zen Urbano II.a aita-santuaren oinari musu ematera eta honek esan zion mendi batera igotzeko penitentzia egitera[9][1]. Data hauek bat egiten dute santutegia eraikuntzaren garaiarekin, lehenengo albisteak 1027koak baitira[10], eta egindako indusketa arkeologikoek ez dutelako XI. mendea baino lehenagoko egiturarik aurkitu[11].

Burgik aipatzen duen bigarren historialaria Esteban Garibai da. Honek bi testu idatzi zituen Teodosio Goñikoaren kondaira aipatzen dena. Honek eskaintzen duen data Burgik aukeratutako da: "aparecido alli el Archangel Sant Miguel a vn cavallero de Goñi, pueblo de Navarra, casi en el año de la primera entrada que los Moros hezieron en España[1].

Apokalipsiko aipamena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herensugearen eta Mikel goiaingeruaren arteko borroka Apokalipsian ere aipatzen da, Ap 12:7-9 bertsetetan:

« 7 Ondoren, gudua izan zen zeruan: Mikel eta beronen aingeruak herensugearen aurka. Herensugea eta beronen aingeruak gogor borrokatu ziren, 8 baina ezin izan zuten garaitu, eta aurrerantzean zeruan ez zen tokirik izan haientzat. 9 Bota egin zuten, beraz, herensuge handia, antzinako sugea, deabru eta Satanas deritzana, mundu guztia engainatzen duena; lurrera bota zuten bere aingeruekin batera. »


[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Francisco Navarro Villosladak Amaia edo euskaldunak VIII. mendean liburuan ere jaso zuen kondaira hau, fikzio gehiago gehituz eta kondaira nazional bat irudikatuz[12]. Adituen zirkulutik atera zuen kondaira eta publiko osora zabaldu[13]. Bertsio honetan kondaira asko hedatzen da, pertsonaia gehiago sartuz. Bere gurasoak hil eta gero, Iruñera doa eta bertan Martziano apezpikuak eskatzen dio penitentzia.

Antzeko kondairak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Litekeena da Teodosio Goñikoaren kondaira bere leinuaren goieneko unean sortua izatea, hau da, XVI. mendean. Izan ere, lehendabizikoz, Erresumako nobleen genealogia adierazten duen mende horretako lan batean argitaratua izan zen.

Edipo

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Edipo eta Esfingea.

Kondaira beste kulturetan topatutako mitoen egokitzea besterik ez da, adibidez, greziar mitologiaren Ediporena. Ediporen kondairan batzen dira bi delitu handi: parrizidioa eta intzestua. Teodosioren kasuan bigarrena ez da agertzen. Edipto Tebasko erregea zen, Laio eta Jokastaren semea. Orakulu batek Laiori ohartarazi zion bere semeak hilko zuela. Bere patuari ihes egin nahian, bere seme jaioberriaren oinak lotu eta utzi egin zuen, mendi bakarti batean hil zedin. Bere semea artzain batek hartu eta Korintoko erregeari eman zion, honek Edipo izena eman eta bere semetzat hartu zuelarik. Haurrak ez zekien adoptatua zenik, eta orakulu batek bere aita hilko zuela esan zuenean, Korintotik alde egin zuen. Bidaian zehar, Laio aurkitu eta hil zuen, erregea eta bere lagunak lapur talde bat zirelakoan, eta horrela, ustekabean, profezia bete zen. Bakarrik eta etxerik gabe iritsi zen Edipo Tebasera, munstro beldurgarri batek, Esfingeak, jazarrita, hirira zihoazen bideetan barrena baitzihoan, planteatzen zien enigmari erantzuten ez zekiten bidaiari guztiak hiltzen eta irensten. Edipok enigma zuzen ebatzi zuenean, esfingeak bere buruaz beste egin zuen. Laio erregea erasotzaile ezezagunen eskuetan hil zelakoan, eta munstrotik libratzeagatik esker onez, tebastarrek saria eman zioten bere erregeari eta Jokasta erreginari emaztetzat emanez. Urte askoan, bikotea zoriontsu bizi izan zen, ama eta semea zirela jakin gabe. Laster konturatu zen Edipo bere aita nahi gabe hil zuela. Jokastak bere buruaz beste egin zuen, eta Edipo bere burua hil zuela konturatu zenean, begiak kendu eta tronua utzi zuen. Tebasen bizi izan zen hainbat urtez, baina erbesteratu egin zuten.

Judas Iskarioteren Legenda aurea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Caro Barojak Judas Iskarioteren Legenda aurearekin dituen antzekotasunak aipatzen ditu[1], hau ere Ediporen mitoaren berrikuspen bat, Judasen iragan gaizto baten aipamena. Legenda aurea hau Jacopo da Varazzek jaso zuen, eta berak ere aipatu zuen apokrifoa zela[14]. Judasen kondaira hau honela laburbiltzen da:

Ziboreak, Judasen amak, amets egin zuen izango zuen semea mehatxu bat izango zela bere aitarentzat, Jainkoarentzat eta bere herriarentzat. Horregatik utzi zuen saski batean jaio bezain laster, eta itsasora bota zuen. Saskia Iskariote uhartera joan zen, eta bertako erreginak, seme-alabarik ez zuenak, umea adoptatu zuen. Handik gutxira, ordea, haurdun geratu zen eta seme bat erditu zuen. Judas ume honen ondoan hazi zen, bere anaiordea, etengabe tratu txarrak ematen zizkion izaki onbera. Azkenik, hil egin zuen eta Jerusalemera ihes egin zuen. Han, bere aberriko gobernadorearen (Pilatos) zerbitzura sartu zen eta, honek eskatuta, aitaren lorategian sagarrak lapurtzera sartu zen. In fraganti harrapatuta, aita hil zuen. Gero, alargunarekin ezkondu zen, hau da, bere amarekin. Bere benetako nortasuna jakin ondoren, bere errua ordaintzen saiatu zen, Kristoren apostoluetako bat bihurtuz, baina, berrerosi beharrean, bere maisua traizionatu zuen azkenean[14][15].

Judasen kondaira hau oso ezaguna izan zen mundu kristauan Erdi Aroan, eta tradizio handikoa da, adibidez Katalunian[14].

Kristau santu bekatariak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ororbiako San Julian elizako erretaula.

Tradizio kristauak hainbat santu bekatari ditu, intzestua edo/eta parrizidioa egin zutenak. San Julian Ospitalegilea kristautasuneko santu mitikoa da, Erdi Aroan eta Pizkundean Europa mendebaldean gurtza hedatua izan zuena. Bere identitate eta historia zenbait herri-elezaharren fusioaren ondorioa dela uste da. Bidaiarien patroitzat jo izan da Julian, Rafael goiangeruarekin eta San Kristobalekin batera. Bere kondaira eta Teodosio Goñikoarena oso antzekoak dira. Julian Ospitalegilearen lehen aipamenak XII. mendekoak dira[16], oso lotuta dago Donejakue Bidearen kondairekin, eta ez zen ezezaguna Euskal Herrian: Ororbiako San Julian eliza beraren omenez eraikia da[17], eta erretaula bat du kondairarekin. Bidaurretan ere eskulturak daude kondaira hau azalduz[1].

Hungarian kokatutako Albano eta Hisanoren kondairak antzeko gertakariak aipatzen ditu, intzestuarekin eta parrizidioarekin. Aita santuak ere zazpi urteko penitentzia ezartzen die eta, ondoren, aita hildako lekuan tenplu bat eraikitzea[1]. Eta antzeko elementuak ditu ere San Gregorioren kondairak, baina kasu honetan, amarekin ezkondu behar zenean, egia aitortzen dute eta ez du intzesturik egiten[1].

Urdiainen jasotako aldaerak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Jose Maria Satrustegik Urdiainen herensugeei buruz (irainsube) jasotako kondaira askoren artean, badaude Aralarren herensugea hiltzeari buruzkoak ere[3]. Ipuin batean, Teodosio Goñikoaren bertsio batzuetan ohikoa den bezala, inguruko herrietakoek egunero sakrifikatu behar dute pertsona bat (kasu gehienetan, neskatxa bat) herensugeak jan dezan. Gazte batek dohain berezi bat jasotzen du, "Jaungoikoa eta lehoia" esanez lehoi bihurtzen dena, eta horrela egin dezake edozein animalia aipatuta. Sorgin baten etxean deabruak esaten dio bera hiltzeko modu bakarra dela Aralarko herensugea hiltzea, bere tripa ireki eta aterako den erbia hiltzea, erbiaren tripa ireki eta bertatik aterako den usoa hiltzea, eta usoaren tripa ireki eta bertan dagoen arrautzarekin deabruari kopetan ematea. Gazteak, noski, hori guztia egiten du lehoi, galgo eta arrano bilakatuta, eta deabrua hiltzea lortzen du, Aralarko herensugeaz gain. (Osorik irakurtzeko:  Deabrua, Aralarko herensugea eta mutila).

Kondaira hauen bertsioetan, Teodosio Goñikoa igarotzen da salbatzaile izatera. Hau da, Burgiren bertsioan Teodosio penitentzia egiten ari da eta Mikel goiaingeruak salbatzen du; Urdiainen jasotako kondairetan Teodosio da hil behar duten neska gaztea salbatzen duena, batzuetan neskak berak otoitz egiten diolako[3]: "Aldi batean ailegatu zen neska gazten bat jatera zihoan. Teodosio joan zen orduan. Teodosiok apika gelditu zuen eta neska libratu jan gabe, borroka saio handia egin da,[oh 2]" edo Suertetara botata nor jan, neskatxa maja bat zela jateko; ta gero neskatxa hura han zegoela koban esperoan atera zen Herensugea. San Migeli laguntza eskatu eta Goñiko Zalduna agertu zen[oh 3].

Sant Miquelen gurtza Montserraten

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Kataluniako Montserrateko monasterioaren babesletako bat Sant Miquel da. Bertan kontatzen den kondairetako bat Joan Garí ermitauarena da, deabruak ere engainatu zuena Bartzelonako kondearen alaba hiltzeko. Aita santuarengana joan behar izan zen penitentzia eskatzeko, eta urte batzuk lurrean aurkitzen zuena jaten eman ostean, Bartzelonako kondearen ehiztariek harrapatu zuten, baina Jaungoikoak barkatu zion. Kondaira honetan ez dago dragoirik, baina bai Teodosio Goñikoaren kondairarekin lotzen diren hainbat elementu, Mikel goiaingeruaren gurtza tarteko[18].

Teodosio Goñikoaren kondaira gaur egungo santutegian

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Done Mikel Aralarkoaren santutegian badaude kondaira honekin lotutako hainbat elementu. Alde batetik ustez apurtutako kateak daude eskegita, honako testuarekin: Goñiko Teodosioren kateak / Si Cristo os hace libres / sereis realmente libres. / Kristok askatzen bazaituzte / benetan aske izango zarete (Jn 8:36). Ohituraren arabera, kateak buru gainetik pasaz gero, buruko mina kentzen omen du. Bestetik, santutegiaren barruan, bere azpian egongo litzatekeen kobazuloaren soinua entzuteko zulo bat dago paretan. Bertan burua sartuta, herensugearen soinuak entzun daitezke noizbehinka.

Zamartzeko monasteriotik hasita, inguruan dauden San Migeli eskainitako bi tenpluak bisita daitezke Teodosio Goñikoaren kondairaren ibilbidea eginez[19].

  • Teodosio Goñikoaren (ustezko) kateak, santutegiaren barnean eta plaka.
    Teodosio Goñikoaren (ustezko) kateak, santutegiaren barnean eta plaka.
  • Burua dragoiaren zuloaren barruan sartu duen pertsona bat.
    Burua dragoiaren zuloaren barruan sartu duen pertsona bat.
  • Teodosio Goñikoaren oroigarria Goñin.
    Teodosio Goñikoaren oroigarria Goñin.

Herri kulturan

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  • Ipurbeltz komiki aldizkariak Miguel Berzosa marrazkilariaren Amaya argitaratu zuen bere 33. zenbakitik aurrera. 51.etik 56.era bitarte Teodosio Goñikoaren kondaira komikira eraman zuen.

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Don Julián izeneko pertsonaia historikoa oso aldatuta agertzen da ondorengo kronikonetan. 711n Musulmanek Iberiar penintsula konkistatzearen ateak ireki zituen, Agila II.a (Witizaren leinukoa) eta Roderikoren arteko gatazkaren baitan[6].
  2. ↑ Aldien batien ailatu zan nesaki gazteen bat eta iatera (zihoan). Teodosio jan zan orduen; Teodosiok apiki alto in zean eta nesakia libratu jan-bê, burruka sayua baundia in-da. Eta neska fan zan etxeâ, Huartea edo Irañetâ edo ala. Bestiak burruka sayuen hil zuen Ireinsubia.
  3. ↑ Suertetá botaik nor jan, neskatx(a) maja maja bat zala jateko; ta gero neskatx hura han zôla koban espea ta ata zala Irainsubia. San Migeli laguntza eskatu ta Goñiko Zalduna agertu zala.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d e f g h i j k l m Caro Baroja, Julio. (1989). Ritos y mitos equívocos. Istmo ISBN 84-7090-203-2. PMC 22308131. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  2. ↑ Ortiz Oses, Andrés.. (2007). Euskal mitologia : izena duen guztia omen da = Mitología vasca : todo lo que tiene nombre es. (2. ed. argitaraldia) Kutxa Fundazioa = Fundación Kutxa, 168-169 or. ISBN 8471734885. PMC 932552771. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  3. ↑ a b c d Satrústegui, José María. (1975). «La leyenda del dragón en las tradiciones de Urdiain» Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra 7 (19): 13–30. ISSN 0590-1871. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  4. ↑ a b (Gaztelaniaz) Azcona, Tarsicio. (2008). «El P. Tomás de Burgui y su libro sobre San Miguel de Excelsis» Boletín de la Real Sociedad Bascongada de Amigos del País 64 (2) ISSN 0211-111X. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  5. ↑ (Gaztelaniaz) «BUTRÓN Y BIANDRA, Constanza de - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  6. ↑ Lewis, David Levering. (2008). God's crucible : Islam and the making of Europe, 570 to 1215. (First edition. argitaraldia) ISBN 978-0-393-06790-3. PMC 915975155. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  7. ↑ «Goñi, Teodosio» www.euskadi.eus (Eusko Jaurlaritza, Kultura eta Hizkuntza Politika saila) (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  8. ↑ «Crónica de Val de Ilzarbe - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  9. ↑ (Gaztelaniaz) Higinio (ca. 1884-1961), Ramírez de Ávalos de la Piscina, Diego Escalada Rodriguez, Francisco (1870-1946) # Coronas. (1935). «Crónica de los muy excelentes reyes de Navarra / compuesta por el licenciado Mosén Diego Ramírez Dávalos de la Piscina en 1534 y publicada por Francisco Escalada (S.J.) en 1935.» BiNaDi - Biblioteca Navarra Digital (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  10. ↑ Goñi, Teodosio. Lur Hiztegi Entziklopedikoa (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  11. ↑ (Gaztelaniaz) Bonthorne, Emma; Tarazaga, Francisco José Valle de; Wilson, Danee. (2018). «Excavaciones en San Miguel Excelsis de Aralar (Uharte Arakil, Navarra), 2016-2018» Trabajos de Arqueología Navarra (30): 265–276. ISSN 2530-5816. (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  12. ↑ (Gaztelaniaz) Campión, Arturo. (1889). «Amaya o Los bascos en el siglo VIII : (estudio crítico) /» Euskal-Erria (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  13. ↑ «Teodosio (edo Theodosio) de Goñi - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-09-05).
  14. ↑ a b c Puche López, Mª Carmen. (2018). «La leyenda de Judas Iscariote en la tradición catalana de la Legenda aurea y su modelo latino : algunas reflexiones» Cultura neolatina : LXXVIII, 3/4, 2018 (LXXVIII)  doi:10.1400/267046. (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  15. ↑ Kuryluk, Ewa. (1987). Salome and Judas in the cave of sex : the grotesque : origins, iconograpy, techniques. Northwestern University Press ISBN 0-8101-0739-2. PMC 14241853. (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  16. ↑ Saints' lives in Middle English collections. Published for TEAMS (The Consortium for the Teaching of the Middle Ages) in association with the University of Rochester by Medieval Institute Publications, College of Arts & Sciences, Western Michigan University 2004 ISBN 1-58044-089-4. PMC 56404583. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  17. ↑ Martínez Álava, Carlos J.. (D.L. 2014). La iglesia de San Julián de Ororbia : historia y restauración. Consejo de Ororbia = Ororbiako Kontseilua ISBN 978-84-616-8955-2. PMC 892542922. (Noiz kontsultatua: 2023-03-20).
  18. ↑ (Gaztelaniaz) Román, Concepción Alarcón. (2007-10-05). «Clasificación y fuentes de la leyenda de Montserrat» 'Ilu. Revista de Ciencias de las Religiones 12: 5–28. ISSN 1988-3269. (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).
  19. ↑ «Berria» www.berria.eus (Noiz kontsultatua: 2023-03-21).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Teodosio_Goñikoa&oldid=9670178"(e)tik eskuratuta